Nawiązując do tegorocznych 650-tych urodzin Wieruszowa odkrywamy ciekawą historią naszych ziem, naszego miasta i ludzi, którzy odegrali w jego historii bardzo dużą rolę.
Tym razem słów kilka o historii rodziny, która założyła nasze miasto o WIERUSZACH. Opracowanie publikujemy dzięki potomkowi tej rodziny Panu Rafałowi Wierusz – Kowalskiemu, który udostępnił nam informacje dotyczące historii jego rodziny zawarte w „Poczcie Rodzin Polskich”.
Zatem zachęcamy Państwa do lektury pierwszego z cyklu kilku materiałów pozyskanych dzięki Panu Rafałowi.
Początki Wieruszowa sięgają średniowiecza – starego grodu nad rzeką Prosną obecnie położonego w Województwie Łódzkim a niegdyś w ziemi wieluńskiej zwanej również rudzką. Wokół XIV-wiecznego Wieruszowa rozciągały się osady zasiedlone przez drobną szlachtę.
W ciągu wieków była to ziemia pograniczna Śląska z koroną, Małopolski z Wielkopolską, Województwa Krakowskiego z Województwem Kaliskim i obecnie Województwa Łódzkiego z Województwami: Opolskim, Wielkopolskim i Dolnośląskim.
To właśnie tutaj przebiegała granica ważnej rubieży obronnej Rzeczypospolitej. Z rozległej kotliny śląskiej szlak wiódł do wnętrza kraju tzw. „Bramą Wieruszowską” pomiędzy Wyżyną Śląską a Wzgórzami Trzebnickimi. Wówczas głównym ośrodkiem tej ziemi był Wieluń bardzo dobrze skomunikowany z Wieruszowem, Ostrzeszowem, Praszką i dalej Śląskiem.
W XIV i XV wieku w Wieruszowie żył ród Wieruszów, który dał początek miastu i jego nazwie. Słowo „wierusz” jest pochodzenia łacińskiego: „verus” i znaczy „prawy”, „rzetelny”, „szczery”. Według przekazów kronikarskich przodkowie Wieruszów byli „viri pacifici”, czyli byli „mężami czyniącymi pokój”. Wieruszowie przybyli do Polski w końcu XIII wieku przypuszczalnie z Niemiec, z Miśni nad Łabą w Saksonii.
Wierusze otrzymali nazwisko „dla zachowania prawdy panu swemu”, czyli za wierność polskiemu władcy. Nie wiadomo dokładnie, o którego piastowskiego władcę chodziło. Mogli to być: książę wrocławski Henryk IV, który w latach 70-tych XIII wieku siłą opanował ziemię wieluńską lub Władysław Łokietek, który 1296 roku sprawował władzę nad Wieluniem.
Wierusze swój herb przynieśli z Niemiec, zwany tam „ein Bock” – kozioł, a w Miśni „Bokij”. Herb Wieruszowa wyglądał następująco: „Kozioł w polu białem rogaty, w lewą stronę tarczy obrócony, połową od głowy czarny i nogi takież przednie, druga połowa szachowana czerwonemi i białemi polami, noga u niego lewa trochę od ziemi podniesiona, na hełmie pięć piór strusich”.
Pierwszą postacią historyczną rodu był Lutold de Weruchs, poddany króla czeskiego Wacława II. Najstarszy zapis o nim pochodzi z 1303 r i był to członek możnowładztwa wieluńskiego. W wyniku nadań książęcych, zawłaszczania gruntów, okupowania pustek, ekonomicznego podporządkowywania sobie drobnej własności ród Wieruszów zajął wsie leżące w okolicy Wieruszowa i dał początek rodzinom, które przybierały nazwiska od swych siedlisk.
W 1370 roku Ludwik Węgierski nadał ziemię wieluńską Władysławowi Opolczykowi. Ziemia Wieluńska (w tym wieruszowska) ponownie została przyłączona do Śląska. Siedziba rodu Wieruszów była wówczas bardzo dobrze rozwijającym się miastem prywatnym. W 1368 roku funkcjonowały tu dwie miejskie osady: Wieruszów Stary i Wieruszów Nowy. Biskup wrocławski Przecław z Pogorzeli założył w mieście parafię kościelną, którą później Klemens Wierusz hojnie wyposażył w dobra ziemskie.
W końcu XIV wieku żyli trzej bracia: Bernard, Piotr i Bieniasz Lutoldowicze Wierusze. Najzamożniejszym z nich był Bernard. Poza miastem Wieruszowem i zamkiem Kopanicą dziedziczył wsie: Walknów (Walichnowy), Biała, Niemojowice, Cieszęcin, Cieciułów, Żytniów, Wiktorów i jeszcze kilka innych.
W drugiej połowie XIV wieku Wierusze stali się najliczniejszym rodem w Wieluńskiem. Piastowali wówczas czołowe urzędy ziemskie, w tym najczęściej urząd sędziego. Bernard Wierusz został sędzią wieluńskim już w czerwcu 1380 roku. Dwa lata później, w 1382 roku zostaje sędzią generalnym wielkopolskim i opolskim. Zastępował więc księcia Władysława Opolczyka w sądach nadwornych i było to wpływowe stanowisko. W 1386 roku został mianowany burgrabią w Ostrzeszowie po czym w lipcu tego samego roku został starostą ostrzeszowskim.
Niestety nie wiadomo jaką rolę odegrali Wierusze podczas wojny w latach 1391-1396. Książę Władysław Opolczyk wszedł w porozumienie z Krzyżakami, zastawił im ziemię dobrzyńską i przedstawił plan rozbioru Polski pomiędzy Zakon Krzyżacki, Marchię Brandenburską i książąt śląskich. Reakcja była szybka – oddziały małopolskie pod wodzą starosty krakowskiego zajęły w sierpniu 1391 roku Olsztyn, Krzepice i Wieluń. Nie zdobyły Bolesławca i Ostrzeszowa, być może bronionego przez Bernarda Wierusza. W 1393 roku Polacy ponownie zaatakowali Bolesławiec, Ostrzeszów i Strzelce i wówczas Bernard Wierusz przeszedł na stronę króla Władysława Jagiełły. W kolejnych latach ziemie wieluńskie włączono do Korony Polskiej i podporządkowano administracyjnie wojewodzie krakowskiemu. W nagrodę za przejście na stronę królewską Władysław Jagiełło mianował w dniu 19 stycznia 1397 roku Bernarda Wierusza starostą wieluńskim. Funkcję tę Bernard Wierusz pełnił do lipca 1401 roku. Przez te pięć lat był więc przedstawicielem władzy monarszej w Wieluniu, faktycznym naczelnikiem tej ziemi skupiającym w swym ręku całość władzy administracyjnej i sądowniczej.
Zarządzał także majątkami należącymi do króla tzw królewszczyznami. Odpowiadał za spokój i bezpieczeństwo wewnętrzne, zwłaszcza na drogach. Rozbój na drodze karany był śmiercią. Władzę sądowniczą wykonywał za pośrednictwem sądu grodzkiego, do jurysdykcji którego należały tzw cztery artykuły grodzkie: gwałt, podpalenie, rozbój na drodze i najście cudzego domu. Przestępstwa te karane były „na gardle”. Do Bernarda należało także „prawo miecza”, czyli egzekwowanie na terenie podległym jego władzy wszystkich wyroków sądowych każdej instancji, jeśli nie były respektowane przez strony.
Pełnił także rozległe funkcje wojskowe. Mógł zwoływać szlachtę pod broń. Miał obowiązek prowadzenia stałego rozpoznania sytuacji na granicy, bronić jej nienaruszalności i natychmiast powiadamiać króla Jagiełłę o pojawieniu się zagrożenia z zewnątrz. Nadzorował dobra i zamki królewskie. Finansował remonty zamków, zaopatrywał je w razie niebezpieczeństwa w żywność, broń i kompletował ich załogę wojskową. Bernardowi Wierusz Wieluń zawdzięcza Bramę Rudzką (później zwaną Krakowską), której budowę rozpoczęto w 1398 roku w okresie urzędowania Bernarda Wierusza na zamku wieluńskim.
Bernard Wierusz czerpał z dóbr królewskich znaczne dochody. Mógł więc przy pomocy braci powoływać liczne fundacje kościelne. W 1401 roku wraz z synem Bieniaszem ufundował w Wieruszowie klasztor paulinów z drewnianymi kościółkami Św. Ducha i Nawiedzenia Najświętszej Matki. Trzy lata później nadał klasztorowi wieruszowskiemu łan ziemi w Cieciułowie.
Bernard Wierusz był także aktywny w życiu politycznym swej ziemi i kraju. W 1399 roku zaświadczał w Kaliszu wraz z kilkoma panami wielkopolskimi niewinność księdza Mikołaja Trąby, późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa.
W 1401 roku Bernard i jego brat Bieniasz podpisali się na dokumencie powołującym unię z Litwą, co potwierdzało istnienie państwa litewskiego.
Starosta Bernard Wierusz urzędował w Wieluniu, mieszkał zaś w zamku kopanickim. Najprawdopodobniej tutaj przyszedł na świat jego syn Klemens Wierusz. Tutaj Bernard przeżył swoją osobistą tragedię – śmierć żony i pozostawienie licznego, dorastającego potomstwa – pięciu synów i kilku córek. Złamany nieszczęściami Bernard Wierusz umiera w 1406 roku.
foto. herb rodu Wierusz Kowalskich(Wikipedia)
